حمل‌ونقل جاده‌ای حدود ۹۰ درصد از جابه‌جایی مسافر و بار را در ایران در بر دارد و چرخه عظیم اقتصادی حاصل از آن، آثار درخور توجهی در بخش‌های اجتماعی، اقتصادی در سطح جامعه ایران دارد، آن هم در شرایطی که در کشورهای توسعه‌یافته، استفاده از گونه‌های مختلف حمل‌ونقلی با توجه به مزیت نسبی کشورها و امکانات موجود توزیع می‌شود. باروان شرکت هوشمند حمل بار به مشروح این خبر می پردازد.
وزارت امور اقتصادی و دارایی در گزارشی که از شرایط حمل‌ونقل جاده‌ای ایران ارائه کرده به زوایای پنهان این بخش با استفاده از آمار و اطلاعات شفاف پرداخته است. این اطلاعات تازه‌ترین آماری است که از وضع حمل‌ونقل جاده‌ای در سال گذشته به دست آمده و مقایسه‌ای نیز با سال پیش از آن، یعنی سال ۹۴ دارد.
اختلاف بارنامه و آزاد
نخستین نکته‌ای که در گزارش وزارت امور اقتصادی و دارایی دیده می‌شود، اختلافی است که میان عملکرد بخش جاده‌ای در دو زیربخش حمل بار با بارنامه و بدون آن دارد.
عملکرد حمل‌ونقل جاده‌ای در سال گذشته و بخش حمل بار نشان می‌دهد که میزان کل کالای جابه‌جاشده (با بارنامه) در این مدت، ۳۸۵ میلیون تن بوده که نسبت به سال ۹۴ نزدیک به ۱۰ درصد رشد کرده است. همچنین میزان کل کالای جابه‌جاشده در سطح کشور (بدون بارنامه) ۵۴۷ میلیون تن برآورد شده که نسبت به سال قبل ۷.۶ درصد رشد کرده است. بیشترین میزان کالای حمل‌شده جاده‌ای در سطح کشور در سال گذشته شامل انواع سیمان، ترکیبات شیمیایی و نفتی، کالاهای فلزی و کالاهای ساختمانی و معدنی بوده است.
تعداد ناوگان باری شناسایی‌شده در سطح کشور که با پلاک ایران رفت‌وآمد می‌کنند، در سال گذشته حدود ۳۶۰ هزار دستگاه بوده که نسبت به سال پیش از آن ۲ درصد رشد کرده است. از این تعداد، ۲۱۸ هزار دستگاه، یعنی نزدیک به ۶۱ درصد آن، بارگیر ثابت بوده و ۱۴۲ هزار دستگاه به‌عنوان بارگیر غیرثابت فعالیت می‌کنند.
ناوگانی که فرسوده است
این در شرایطی است که سال گذشته متوسط عمر ناوگان باری کشور حدود ۱۶.۴ سال بوده است. این رقم نسبت به سال ۹۴ نزدیک به ۲ درصد رشد کرده است. در این میان، متوسط عمر ناوگان با بارگیر ثابت در حدود ۱۸ سال و بارگیر غیرثابت ۱۴.۱ سال بوده است. تعداد کامیون‌های با عمر ۶ تا ۱۰ سال با نزدیک به ۲۷ درصد، بیشترین سهم را داشته و سپس کامیون‌های ۱ تا ۵ سال با ۲۰.۸ درصد بیشترین فراوانی در ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای را دارند.
با این حال در صورتی که سن فرسودگی کامیون را ۲۵ سال فرض کنیم، حدود ۲۶.۵ درصد ناوگان باری جاده‌ای کشور بالای ۲۵ سال عمر دارند؛ به عبارت دیگر، تعداد ناوگان باری جاده‌ای کشور افزایش پیدا کرده، اما فرسودگی ناوگان به‌ویژه در بخش بار به حدی بوده که با وجود رشد تعداد ناوگان، همچنان سن ناوگان باری جاده‌ای کشور یک منحنی صعودی است.
خودمالکی ۹۰ درصدی
خودمالکی معضلی است که در بخش حمل بار بیش از هر چیز خودنمایی می‌کند. مطابق آمار ارائه‌شده، سال گذشته نزدیک به ۸۲ درصد از وسایل نقلیه باری در کشور به‌صورت خودمالکی تردد کرده‌اند، یعنی ۲۹۴ هزار دستگاه؛ اما نکته جالب اینکه نزدیک به ۸ درصد از این وسایل نیز در تملک دیگر اشخاص بوده و زیر نظر یک «شرکت» فعالیت نداشته‌اند. فقط ۱۶ هزار دستگاه وسیله حمل بار در سال گذشته متعلق به یک شرکت یا مؤسسه بوده است که سهم ۴.۴ درصدی را از کل چرخه ناوگان حمل‌ونقل باری کشور نشان می‌دهد.
در نبود شرکت‌ها
این شرایط چرا به وجود آمده است؟ نگاهی به اطلاعات موجود نشان می‌دهد در کل کشور، ۴ هزار و ۲۹۳ مؤسسه فعال باری در سال گذشته وجود داشته است. این آمار گرچه نسبت به سال ۹۴ حدود ۴ درصد رشد داشته است، هنوز به ارقام عادی کشورهای توسعه‌یافته نزدیک هم نیست. در کشورهای توسعه‌یافته معمولا، شرکت‌های توانمند و کارا به حمل‌ونقل کالا در سطح جاده‌ها اشتغال دارند. در نتیجه شرکت با توجه به فرایند سودآوری خود از کامیون‌های جدیدتر و پیشرفته‌تر استفاده می‌کند و راننده‌های فعال و کارآمد را به استخدام خود درمی‌آورد، ضمن اینکه با توجه به توانمندی شرکت از نظر نیروی انسانی، از هر کامیون به حد کافی استفاده مطلوب می‌شود.
در ایران، شرکت‌های توانمند حمل‌ونقل به‌اندازه کافی وجود ندارد و کامیون‌ها را بیشتر اشخاص اداره می‌کنند. سهم مالکیت شرکت یا مؤسسه حمل‌ونقلی به‌سختی به ۳ درصد از کل چرخه حمل‌ونقل می‌رسد و در نتیجه حمل‌ونقل باری جاده‌ای فاقد برنامه‌ریزی، راهبرد و سوددهی مطلوب است. فرایند سوددهی و رقابت در این گونه حمل‌ونقلی قانونمند نیست و طبیعی است که از حمل‌ونقل کارا و مطلوب تا حد زیادی فاصله دارد.
کاهش سهم جابه‌جایی مسافر
اگر در بخش بار جاده‌ای، آمار و ارقام سال گذشته چندان امیدوارکننده نبوده، در بخش مسافری وضع نامساعدتر است. سال گذشته، حدود ۲۷۱ میلیون سفر جاده‌ای انجام شده که نسبت به سال پیش از آن، حدود ۶.۵ درصد کاهش نشان دارد. در مقیاس «نفرـ‌کیلومتر» این آمار به ۴۶ هزار و ۹۸۱ میلیون نفر-کیلومتر می‌رسد که باز هم ۱.۶ درصد کاهش داشته است. بدین ترتیب، سال گذشته فقط ۲۷.۵ درصد از سفرهای جاده‌ای با وسایل نقلیه عمومی صورت گرفته است.
با توجه به اینکه میزان جابه‌جایی مسافر در حمل‌ونقل ریلی که شیوه جایگزین حمل‌ونقل جاده‌ای نیز هست، کاهش یافته است، نمی‌توان کاهش جابه‌جایی مسافر در بخش جاده‌ای را به علت استقبال از دیگر شیوه‌های حمل‌ونقل عمومی مسافر توجیه کرد. در نتیجه، با توجه به افزایش میزان مسافر جابه‌جاشده با وسایل نقلیه شخصی، می‌توان تغییر سلیقه بخش تقاضا را برای جایگزین‌کردن وسیله نقلیه شخصی به‌جای سفرهای عمومی در این اطلاعات پیدا کرد.
ناوگان فرسوده مسافری
تعداد ناوگان شناسایی‌شده عمومی مسافری در سال گذشته حدود ۸۳ هزار دستگاه بوده که نزدیک به ۲۰ درصد از این تعداد اتوبوس، حدود ۳۳ درصد مینی‌بوس و ۴۸ درصد سواری کرایه بوده است. این آمار نشان می‌دهد تعداد ناوگان مسافری بخش جاده‌ای نسبت به سال پیش از آن، تغییری نکرده است. شاید کاهش تقاضا یکی از دلایل عمده این ثبات در تعداد ناوگان باشد، اما نکته مهم عمر ناوگان مسافری است که در سال گذشته ۱۴.۳ سال بوده است.
در بخش اتوبوس، این عدد ۱۰ سال و ۲ ماه، برای بخش مینی‌بوس ۲۳ سال و ۲ ماه و برای بخش سواری کرایه‌ای ۵/۹ سال بوده که نسبت به سال پیش از آن، به ترتیب ۱ ماه، ۱ سال و ۳ ماه و ۷ سال و ۸ ماه افزایش داشته است. با توجه به اینکه در سال گذشته هیچ‌گونه ناوگان جدیدی به شبکه حمل مسافر جاده‌ای اضافه نشده و جایگزینی برای ناوگان فرسوده وجود نداشته، این موضوع می‌تواند دلیل افزایش عمر ناوگان باشد؛ هرچند بیشترین فراوانی ناوگان مسافری کشور مربوط به ناوگان با عمر ۶ تا ۱۰ با ۳۶.۶ درصد است. با این حال هنوز در حدود ۳۰ درصد از ناوگان موجود مسافری فرسوده محسوب می‌شود. این تعداد ناوگان فرسوده مسافری کشور،۲ هزار و ۳۷۹ دستگاه اتوبوس، ۱۹ هزار و ۱۶۶ دستگاه مینی‌بوس و ۳ هزار و ۴۴۸ دستگاه سواری کرایه هستند.
تقاضایی که نیست
این آمار را باید در کنار رشد شرکت‌های حمل مسافر گذاشت که در نبود تقاضا در سال گذشته نسبت به سال مقابل نزدیک به ۵ درصد افزایش پیدا کرده‌اند. سال گذشته، هزار و ۱۷۴ شرکت اتوبوسرانی، ۲۰۵ شرکت مینی‌بوس‌رانی و ۴۱۴ شرکت در زمینه سواری کرایه فعالیت داشته‌اند، ضمن اینکه ۳۵۸ شرکت نیز به‌طور ترکیبی در ناوگان مسافری فعالیت دارند.
مشکلات
فرسودگی ناوگان یکی از موانع مهم حمل‌ونقل ایمن و کارا است. آلودگی محیط زیست، افزایش مصرف سوخت، افزایش هزینه‌های واردشده به راه‌های کشور، کاهش سرعت در حمل‌ونقل کالا، استفاده بهینه نکردن از ظرفیت ناوگان و افزایش تصادفات و کاهش ایمنی جاده‌ای از پیامدهای زیان‌بار فرسودگی ناوگان جاده‌ای کشور هستند. افزایش تصادفات با توجه به کثرت وقوع و خسارات بالای جانی و مالی آن در جاده‌های کشور بسیار مهم تلقی می‌شود.
حجم چشمگیر حمل‌ونقل جاده‌ای در کشور موجب شده بخش حمل‌ونقل به‌تنهایی نزدیک به ۲۵ درصد کل انرژی مصرفی کشور را به خود اختصاص دهد. در حالی که به علت فرسودگی ناوگان جاده‌ای مقادیر بسیاری از این سوخت مصرفی هدر رفته و ضمن تحمیل هزینه بالایی به اقتصاد کشور، موجب آلودگی هوا نیز می‌شود. طبق آمار موجود در کشورهای مختلف، میزان مصرف سوخت وسایل نقلیه باری در هر ۱۰۰ کیلومتر به‌طور متوسط ۳۹ لیتر بوده، در حالی که رقم یادشده در ناوگان باری کشور به‌طور متوسط در حدود ۵۲ لیتر است.
از میان ناوگان فرسوده جاده‌ای کشور، ناوگان باری از نظر متوسط سن بالای ناوگان و فرسودگی در وضعیت حادتری است، زیرا از یک سو تعداد ناوگان باری چند برابر کل ناوگان مسافری کشور بوده و تعداد ناوگان فرسوده آن نیز بسیار بیشتر از ناوگان مسافری است. در نتیجه مصرف سوخت و سایر مشکلات ناشی از فرسودگی نیز در ناوگان باری به‌صورت مضاعف وجود دارد.
از سوی دیگر، ناوگان باری نقش زیادی در حمل بار ترانزیتی کشور دارد. به لحاظ جغرافیایی، ایران در مسیر کریدورهای بین‌المللی ترانزیتی قرار دارد که چنانچه از این فرصت استفاده بهینه شود، می‌تواند با کسب درآمدهای ترانزیتی فراوان موجب رونق اقتصاد کشور شود. در حالی که کمبود و فرسودگی ناوگان باری یکی از عواملی است که به طولانی‌شدن زمان ترانزیت، ناامنی و افزایش هزینه‌های آن منجر می‌شود. فرسودگی ناوگان و تطابق نداشتن با استانداردهای جهانی، موجب شده بسیاری از ناوگان باری جاده‌ای کشور اجازه ورود به برخی از کشورها از جمله اتحادیه اروپا را نداشته و در حمل‌ونقل بین‌المللی و ترانزیتی کالاها نمی‌توانند سهم چشم‌گیری داشته باشند.
| عملکرد حمل‌ونقل مسافری جاده‌ای در سال‌های ۹۴ و ۹۵ | ||||||
| استان | ۹۳ | ۹۴ | تغییرات (درصد) | |||
| مسافر جابجا شده | ۲۹۰ | ۲۷۱ | -۶.۵ | |||
| کل مسافر جابجاشده جاده‌ای | ۹۸۱ | ۹۸۵ | ۰.۴ | |||
| نفر-کیلومتر (میلیون) | ۴۷۷۶۹ | ۴۶۹۸۱ | -۱.۶ | |||
| تعداد اتوبوس (هزار دستگاه) | ۱۶ | ۱۶ | ۰ | |||
| تعداد مینی‌بوس (هزار دستگاه) |
|
|
۰ | |||
| تعداد سواری کرایه (هزار دستگاه) |
|
|
۰ | |||
| متوسط عمر اتوبوس (سال) |
|
|
|
|||
| متوسط عمر مینی‌بوس (سال) |
|
|
|
|||
| متوسط عمر سواری کرایه (سال) |
|
|
|
|||
| شرکت فعال مسافری (عدد) |
|
|
|
|||
منیع: تین نیوز